“It’s all about bucks kid, and the rest is just conversation.” 
Gordon Gekko in Oliver Stone’s film, Wall Street


De zwakheden van de mens zijn vaak heerlijk om naar te kijken. Zelden was het echter zo genieten geblazen als bij een door VPRO’s Tegenlicht uitgezonden documentaire over Enron. De documentaire over de opkomst en ondergang van deze energiegigant had zo’n beetje alles in zich wat je als kijker kunt wensen: Een prachtig verhaal, mysterie, ingenieuze fraude, versnipperd bewijsmateriaal, een complottheorie, grootheidswaanzin, hebzucht en voor de liefhebber zelfs een vleugje sex….  


Enron was een bedrijf met een beurswaarde van 70 miljard dollar en meer dan twintigduizend werknemers. Als ‘nieuw soort’ onderneming een boegbeeld voor de nieuwe economie, alom geprezen voor zijn visie, ondernemerszin en innovatief vermogen.
Jaar na jaar wist Enron dan ook het ene na het andere succesverhaal te presenteren; parallel aan deze successen steeg de beurskoers skyhigh.
En in een keer was Enron helemaal weg….


Enron bleek een luchtkasteel te zijn, een kaartenhuis, een illusie, een soort fata morgana van een omvang die eigenlijk nauwelijks te bevatten is.
Het gegeven dat een bedrijf met de grootte van Enron deze schijnwereld wist te creëren zonder dat dit door iemand leek te worden opgemerkt, is in één woord verbijsterend.
Het faillissement van Enron, het grootste uit de Amerikaanse geschiedenis, lijkt dan ook nog het meest op een spannend boek.


Titanic
In de documentaire werd Enron meerdere malen vergeleken met de Titanic: het schip wat niet kon zinken… maar zonk. Een mooie metafoor, maar zoals terecht werd opgemerkt met één groot verschil: bij de Titanic ging de kapitein mee onder met zijn schip. Bij Enron stelde de directie zich tijdig met de 1e reddingsloeps veilig...  onderwijl luid verkondigend dat het Enron-schip in perfecte staat is en een goede koers vaart.


De Enron-affaire kent een aantal kleurrijke ‘hoofdrolspelers’:


Ken Lay
Richtte Enron op in 1985. Afkomstig uit een eenvoudig dominees gezin en in de zakenwereld opgeklommen tot de machtigste man bij Enron. Een man die zijn tijd vooruit was en heilig geloofde in de ‘magie van de vrije markt’. Ken Lay begreep in elk geval dat op die vrije markt geld te verdienen was en nam zo’n 300 miljoen in zijn ‘reddingssloep’ mee. Interessant is ook de connectie met het witte huis en zijn relatie met Bush jr en Bush sr. Enron doneerde royaal aan de Bush-administration en ontving daarvoor miljarden aan overheidsubsidies terug. De ene hand wast de andere…
(Na de val van Enron ontkende George Bush uiteraard dat de relatie tussen Enron en de Bush-government ongebruikelijk innig was. Deze opmerking was dermate ongeloofwaardig dat analoog aan Clinton-Lewinsky statement de grappige quote rond ging: “I did not have political relations with that man, mister Lay”)

 

Jeff Skilling
CEO en President van Enron. Visionair, charismatisch, briljant, de man met de grote ideeën, de man met het plan. Jeff Skilling hield van echte mannen (met ballen) en was dan ook degene die een soort van machocultuur binnen Enron introduceerde.
Jeff Skilling geloofde boven alles in geld. Geld was volgens hem ook het enige dat mensen echt motiveerde. Om zijn eigen motivatie op peil te houden wist hij door tijdig aandelen-opties te verkopen en voor het faillissement nog zo’n 200 miljoen op zijn spaarrekening bij te schrijven.


Andrew Fastow
De financiële topman die min of meer de ondergang van Enron inzette. Hij was het brein achter het ‘creatief boekhouden voor gevorderden’. Hij werd in de documentaire dan ook omschreven als de tovenaarsleerling; de man die luchtkastelen bouwt door middel van zwarte magie.
Via een ondoorzichtig web van honderden BV’s (met prachtige namen als Jedi, Chewco en Raptors) wist hij een rookgordijn op te trekken om de 30 miljard schuld te van Enron te ’verbergen’.
Ook Andrew was een liefhebber van dollarbiljetten en vergat zichzelf niet toen de luchtballon uit elkaar spatte: 60 miljoen in de reddingsloep mee.


Lou Pai
De geheimzinnige ex-directeur die even mysterieus bij Enron binnenkwam als weer vertrok: Lau Pai wordt in de documentaire omschreven als de ‘onzichtbare’ directeur. Zijn weelderige glazen kantoor was dan ook bijna altijd leeg. Lou Pai had naast de bij Enron gebruikelijke fascinatie voor geld ook een obsessie voor strippers. Hij was dan ook bijna elke avond in stripclubs te vinden. Veelal op kosten van Enron wat uiteindelijk tot een intern memo bij Enron leidde dat dit soort uitgaven niet bij de standaard onkostenvergoeding hoorde. Prachtig ;-)
Lou Pai was op tijd weg bij Enron (hij verkocht zijn aandelen bij vertrek om met een stripper te trouwen die zwanger van hem was) Hij liet een zwaar verliesgevende divisie achter maar hield zelf 250 miljoen dollar over aan zijn Enron-avontuur.

 

“How exactly does Enron makes it’s money?”
Het begin van het einde van Enron werd ingeluid met een haast bizar simpele vraag:
“How exactly does Enron makes it’s money?”
De vraag werd gesteld aan Jeff Skilling door Bethany MClean, een niet-onaantrekkelijke journaliste met zwoele stem van Fortune Magazine.

Binnen Fortune Magazine was het gevoel ontstaan dat er iets niet klopte in het hele Enron-verhaal. Enron was een ’black-box’ waar jaarlijks prachtige cijfers uitrolden maar waarbij eigenlijk niemand leek te weten waar die winsten nu eigenlijk vandaan kwamen. Een nadere analyse van de cijfers gaf aan dat de cashflow (datgene wat er echt aan geld binnen komt) er heel wat minder florissant uitzag…

De vraag hoe Enron zijn geld verdiende zorgde ervoor dat Jeff Skilling haast ontplofte. Een dag later reisde enkele financiële topmensen van Enron (waaronder Andrew Fastow) naar New York om de vragen nader te bespreken. Het interview leidde tot een gematigd kritisch artikel in Fortune: “Is Enron overpriced?”
Maar het artikel was wel het startschot van het instorten van het kaartenhuis van de Enron-illusie.
Ruim een half jaar na publicatie van het artikel, op 2 december 2001, was Enron officieel failliet.


Graaien
Enron: een uitzonderlijk incident? Of is er meer aan de hand? Persoonlijk denk ik het laatste...
De vraag die in de documentaire gesteld wordt is dan ook of Enron het werk is van een paar boeven, of symbool staat voor de duistere kant van de Amerikaanse droom?
Deze vraag lijkt me terecht. Het faillissement van Enron gaat natuurlijk niet over cijfers, ingewikkelde transacties en boekhoudkundig goochelen voor gevorderden.
De val van Enron gaat over hebzucht, arrogantie en grootheidswaanzin. Het Enron-schandaal geeft daarmee een ‘mooi’ doorkijkje in de minder mooie kanten van onze menselijke soort.
Het lijkt in elk geval onmogelijk dat slechts een paar slimme mensen een schijnrealiteit van deze omvang hebben kunnen creëren. De accountants en juristen van Enron, de financiële wereld (investeerders, banken, beleggingsinstellingen, etc.); het lijkt erop dat bijna alle partijen die direct of indirect betrokken waren het spel mee speelden. Het spel dat in het Enron-casino gespeeld werd leek nog het meest op een piramidespel. En de onderliggende drijfveer bij dit spel is voor alle spelers identiek: GELD. Alleen al de huisaccountant, Arthur Andersen, verdiende per week zo’n miljoen dollar(!) aan Enron. Maar ook de financiële wereld leek botergeil met dollartekens in de ogen om Enron heen te dartelen. Want wie de essentie van een piramidespel een beetje begrijpt, weet dat wanneer je er op tijd bent, je daar erg rijk van kunt worden! Weliswaar ten  koste van anderen, maar ja, het basisconcept van het Enron-spel is nu eenmaal graaien wat je graaien kan. En more = more…

Interessant aan ’geldverzamelspel’ is dat het nooit lijkt te eindigen. Het gaat bijna nog meer om het spel dan om de knikkers. De essentie daarvan is mooi weergegeven in een dialoog tussen Bud Fox (rol van Charlie Sheen) en Gordon Gekko (rol van Michael Douglas) in de film Wall Street:
Bud Fox: "So tell me, Gordon,when does it all end, huh? How many yachts can you water-ski behind? How much is enough?
Gordon Gekko: “It’s not a question of enough, pal. It’s a zero sum game, somebody wins, somebody loses. Money itself isn’t lost or made; it’s simply transferred from one perception to another, like magic"


Kijkend naar de aard en omvang van de fraude kun je Enron zien als een criminele organisatie. In wezen lijkt er dan ook niet zoveel verschil tussen bankrovers en ‘keurige zakenmensen’ uit de wereld rondom Enron.  Alleen de vorm die gekozen wordt is anders.
Maar boven alles is Enron natuurlijk een menselijk tragedie. Zeer veel mensen raakten hun baan kwijt (ook ’big six’ accountant Arthur Andersen is in het kielzog van Enron omgevallen) en miljarden aan pensioengelden van deze ex-werknemers zijn ‘zoek’. En ook de top bleef niet gespaard:. Een van de topmensen, Cliff Baxter, pleegde kort na het faillissement zelfmoord en de Enron leiding heeft de weelderige kantoren moeten inruilen voor een verblijf in de gevangenis.


Hoe rot is het systeem?
Op de dag dat ik dit stukje begin te schrijven kopt het Eindhovens Dagblad op de voorpagina met “Fraude bij pensioenfonds Philips”. Toeval? Het lijkt in elk geval dat overal waar grote hoeveelheden geld rond gaan het voor ’ons mensen’ lastig is om daar niet in te gaan lopen graaien. En eerlijk is eerlijk: wanneer ik op een feestje ben waar de taart wordt verdeeld, dan kijk ik natuurlijk ook een beetje bezorgd als er al grote stukken zijn afgesneden, terwijl ikzelf nog niet aan de beurt ben geweest. Want bij elk stuk dat wordt afgesneden betekent dat er minder over blijft voor mij... ;-)

Neemt niet weg dat de Enron-affaire voor de neutrale kijker heerlijk kijkvoer heeft opgeleverd. Echt smullen! Enron bedankt ;-)